‘Ongebreidelde speculatie gasmarkt aan banden leggen’

“Een gasprijs van € 1 is voor geen glastuinbouwbedrijf vol te houden”, zegt Alexander Formsma, energiespecialist bij Glastuinbouw Nederland. Volgens hem moet de overheid meer doen om de rust op de energiemarkten terug te brengen.

Alexander Formsma: “Het probleem is dat de vrije gasmarkt niet functioneert in oorlogstijd. De prijs wordt opgedreven door angst, onrust en speculatie. De overheid zou de speculatie moeten inperken.” – Foto: Joef Sleegers

“Een slechte winter na twee goede jaren is vervelend, maar het brengt de sector niet in gevaar. Sinds enige tijd zijn echter de futures voor 2022, 2023 en 2024 ook aan het stijgen. Dat zou betekenen dat de gasprijs voor lange tijd hoog blijft. We zien nu al dat de marges voor bedrijven die deels of geheel afhankelijk zijn van de dagprijs sterk onder druk komen te staan. Een gasprijs van € 1 is met de huidige businesscases niet vol te houden. Alle contracten lopen een keer af, dus iedereen komt aan de beurt.”

Hoeveel bedrijven verkeren nu in de problemen?

“Rabobank schat dat 40% van de bedrijven waarvan het contract afloopt problemen krijgt met rentabiliteit en liquiditeit. Hoe langer deze situatie duurt, des te meer bedrijven in moeilijkheden komen.”

Wat vragen jullie in het overleg met de overheid?

“We vragen om de borgstelling landbouw uit te breiden, waarmee de overheid garant staat voor de financiering van bedrijven door banken. Als het risico bestaat dat een bedrijf in liquiditeitsproblemen komt, mag een bank het normaal gesproken niet meer financieren. Dit gaat echter om bedrijven die in de kern gezond zijn, maar door een moeilijke tijd heen moeten worden geholpen. Wij pleiten dus voor een verruiming van de voorwaarden.”

Achter elke geleverde kuub gas gaan tientallen transacties schuil

Is dat geen sigaar uit eigen doos?

“Het is inderdaad niet de beste oplossing, want bedrijven bouwen daardoor extra schulden op die ze ooit weer moeten afbetalen. Het is kiezen tussen twee kwaden: een faillissement of meer schulden. Een verruimde borgstelling kan dan even lucht geven.”

Bestaat er kans op noodsteun?

“De overheid heeft duidelijk gemaakt dat ze geen noodfonds meer wil zoals in de coronacrisis. En al helemaal geen sectorspecifieke regeling, want dat is tien keer zo complex. Het is een enorme operatie om uit te vinden wie wel en wie niet voor steun in aanmerking komt. Het is wel zo dat Brussel de regels voor staatssteun tijdelijk wil versoepelen. Maar ik verwacht geen noodfonds vanuit de Nederlandse overheid.”

Waarom is het gas eigenlijk zo duur?

“Wereldwijd is er voldoende gas, er is hoogstens een regionaal tekort. Het probleem is dat de vrije gasmarkt niet functioneert in oorlogstijd. De prijs wordt opgedreven door angst, onrust en speculatie. Achter elke geleverde kuub gas gaan tientallen transacties schuil, via partijen die het gas alleen op papier doorverkopen. Er zijn een heleboel handelaren die daar ontzettend veel geld mee verdienen. Het slaat nergens meer op. Drie weken geleden piekte de gasprijs ineens op € 3,50, terwijl in die periode niet kon worden gehandeld. Welke machten zijn daar bezig? Geen idee, maar ondernemers die gas nodig hebben, zijn daar wel de dupe van.”

Gaswinning in Groningen is ook weer bespreekbaar geworden

Wat zie jij als oplossing?

“Je kunt je het hoofd breken over hoe je de gestegen kosten kunt compenseren, maar je kunt ook de oorzaak van het probleem aanpakken. Probeer de gasmarkt tot rust te brengen, bijvoorbeeld door de ongebreidelde speculatie aan banden te leggen. Dat is misschien lastig in een vrije gasmarkt, maar als dat niet gebeurt, zal ons land afglijden naar een recessie. De hoge energieprijzen zijn de motor van de inflatie.”

Moet de gaskraan in Groningen verder open?

“Fysiek is dat niet de oplossing. Europa neemt jaarlijks 100 miljard kuub af in Rusland, terwijl in Groningen enkele miljarden kuubs worden gewonnen. Het kan wel de rust terugbrengen op de markt, denk ik. Gaswinning in Groningen is ook weer bespreekbaar geworden.”

Hoe brengt Groningen de rust terug op de gasmarkt?

“Groningen was altijd de ‘hedge’ die de gasmarkt in balans hield. Als de prijs te ver opliep, dan werd extra geproduceerd en daalde de prijs weer. De gasmarkt is er nog steeds, maar Groningen doet niet meer mee. Dan kan de markt blijkbaar uit balans raken.”

De EU wil nu collectief gas inslaan. Is dat de oplossing?

“Dat is positief nieuws in verband met de leveringszekerheid, maar het is waarschijnlijk heel duur gas, dus de glastuinbouw kan nog steeds in de problemen komen. Het belangrijkste is dat de prijs zakt.”

Als je rood staat, kun je niet groen doen

Wat vragen jullie nog meer van de overheid?

“We willen ook een aanpassing van de SDE-subsidie. Voor duurzame warmte is de referentie de gasprijs. Bij de huidige gasprijs van € 1 is de subsidie gewoon nul. Er zit enorm veel geld in de SDE-pot, en aan de andere kant komen vooruitstrevende bedrijven met duurzame projecten in de problemen. De businesscase van geothermie bijvoorbeeld kan niet uit zonder subsidie. Dit kan een dreun betekenen voor de energietransitie, vergelijkbaar met de hoge ODE, maar dan in het kwadraat.”

Bij hogere energieprijzen zijn duurzame projecten toch sneller rendabel?

“Voor geothermie heb je elektriciteit nodig. De elektriciteitsprijs is geëxplodeerd, het staal is duurder geworden en de houtprijs voor biomassa loopt op. In vergelijking hiermee is wkk slechts een kleine investering. Als je de elektriciteit verkoopt, dan heb je nog steeds warmte voor een redelijke prijs.”

Kunnen we morgen besluiten dat we geen gas uit Rusland meer willen hebben?

“Voor Nederland, dat voor 20% afhankelijk is van Russisch gas, is dat misschien nog wel op te brengen. Ik weet niet of dat voor andere Europese landen ook geldt, want die zijn voor meer dan de helft afhankelijk. En dan moeten er wel alternatieven zijn. Een belangrijk alternatief is LNG. Dit zie ik echter niet als een goede oplossing. De CO₂-uitstoot bij de winning en het transport van LNG is twee keer zo groot als bij gas uit Groningen. En LNG is stukken duurder dan het gas dat wij gewend zijn. De gemiddelde tuinder kan zijn extra kosten nooit helemaal doorberekenen. Het geld vliegt de sector uit. Als je rood staat, kun je niet groen doen.”

Als de overheid wil samenwerken om de randvoorwaarden te scheppen, dan is een versnelling mogelijk

Wat zie je als oplossing voor de langere termijn?

“Energietransitie naar duurzame bronnen is de enige oplossing. Dat belang is voor de glastuinbouw nog groter dan een paar jaar geleden. De huidige crisis en de kronkels in de SDE-subsidie remmen echter de energietransitie. Het probleem van veel tuinders is dat de kosten nationaal worden bepaald, terwijl de producten op de internationale markten worden afgezet. Verder is nog veel besparing mogelijk, bijvoorbeeld door terugwinning van kaswarmte en door het gebruik van een tweede en een derde scherm. Dit soort technieken kan snel rendabel worden.”

Hoe staat het met de ambitie van de glastuinbouw om in 2040 klimaatneutraal te zijn?

“Dat doel blijft staan. Wel moeten we opnieuw bekijken hoe we daar willen komen. Misschien krijgt waterstof een grotere rol en houtige biomassa een kleinere.”

Is een versnelling van de energietransitie mogelijk?

“Als de overheid wil samenwerken om de randvoorwaarden te scheppen, dan is een versnelling mogelijk. Voldoende extra CO₂, stroom kunnen inkopen en zorgen voor betaalbare duurzame warmte.”

De glastuinbouw levert 10% van de elektriciteit in Nederland

Wordt het niet tijd om met de vuist op tafel slaan?

“In het overleg gebeurt dat wel eens, maar als je met zijn allen naar het Malieveld gaat, kun je meer kwijt raken dan je lief is: draagvlak onder de bevolking, bij de overheid. We zijn een sector die veel gas verbruikt; dat kun je keihard terug krijgen. Met activisme red je het in 2022 niet meer, denk ik.”

Wat dan wel?

“We zoeken zo intensief mogelijk samenwerking met de overheid en de politiek, en proberen de gedeelde belangen helder te krijgen. De glastuinbouwsector stoot op dit moment ongeveer 6 Mton CO₂ uit. Als de overheid de emissiedoelen wil halen, dan heeft ze de sector daarbij nodig. De glastuinbouw levert 10% van de elektriciteit in Nederland, terwijl de restwarmte van de wkk nuttig wordt gebruikt. Bij de balancering van het elektriciteitsnet speelt de sector een grote rol. De komende tien jaar hebben we dus nog wel gas en wkk nodig. Naarmate er meer zon- en windenergie komt, zal het gebruik van de wkk op een natuurlijke manier uitfaseren, maar de uren dat hij wel draait, worden steeds belangrijker.”