Lening helpt tuinders uit radioactieve put

Aardwarmte hoera. Maar dan graag zonder bijvangst, zoals aardgas of zoals in IJsselmuiden radioactiviteit. De tuinders zagen zich geconfronteerd met geigertellers en dure laboratoriumonderzoeken. Met een lening van de provincie Overijssel lijken ze nu uit de problemen.

tekst Michiel Satink, foto’s Ruud Ploeg

Op circa twaalf meter hoogte bungelt het uiteinde van een lange, dunne buis aan de top van een zwartrode kraan. Achter en rechts van de kraanwagen staan kassen zo ver het oog reikt. Het bouwterrein in Koekoekspolder is omsloten door stalen hekken. Onzichtbaar is dat de buis nog twee kilometer doorloopt in de aarde. Daar bevindt zich de opening van de injectieput van Aardwarmtecluster. Uit een ondergronds reservoir wordt water warmer dan 70 graden via de productieput opgepompt en naar een warmtewisselaar geleid. Vervolgens gaat het via deze injectieput terug hetzelfde reservoir in. Een duurzame oplossing voor tuinders om stijgende of wisselende gasprijzen te omzeilen.

Gebroeders Vahl en Kwekerij Voorhof besloten in 2009 over te schakelen op aardwarmte. In Bleiswijk was al met succes een aardwarmtebron geslagen, maar nieuw was dat een bron door meerdere partijen zou worden geëxploiteerd. Uit onderzoek bleek dat de bodem onder de Koekoekspolder in IJsselmuiden goed was voor zes van dergelijke warmtebronnen. De provincie Overijssel, naarstig op zoek naar duurzame initiatieven om nieuwe energiedoeleinden te behalen, besloot een opsporingsvergunning voor aardwarmte aan te vragen. Het verlenen van concessies voor het winnen van aardwarmte onder de polder blijft zo in overheidshanden.

Het is pionieren gebleken, zegt Kees Vahl. “We hebben ons sinds 2009 continu ingezet om dit van de grond te krijgen. Onnoemelijk veel uren zijn in onderzoek gegaan en we hebben flink moeten investeren.” De tuinders kregen daarbij hulp van de overheden. Provincie, gemeente en rijk leenden hen 6,7 miljoen euro om hun kassen duurzaam te verwarmen. Een risicovolle operatie, want na het kostbare slaan van de putten is nooit meteen duidelijk of er voldoende resultaat valt te verwachten.

Vanaf januari 2013 draaide de bron op nagenoeg volle capaciteit. De tuinders leken zich weer definitief op het telen van hun groente te kunnen concentreren, tot de bron in juni plots tot stilstand kwam. Een onderzoeksinstituut werd gevraagd metingen te doen. Onderin de injectieput bleken lood- en zoutdeeltjes vastgekoekt aan de stalen buis, zo werd met een camera ontdekt. Het water kan zo niet langer terug het reservoir in vloeien. Een bijkomend probleem was dat er diep onderin de bron ook radioactiviteit werd gemeten.

Radioactieve straling

Onbekend met het fenomeen van radioactieve straling in een aardwarmtebron werden monsters naar Petten gestuurd. Het bleek te gaan om zogeheten NORM-stoffen, ook wel LSA, wat staat voor lage specifieke activiteit. Een natuurlijke radioactiviteit die alleen bij ophoping van het materiaal meetbaar is, in dit geval op zo’n 1.900 meter diepte.

“Er moesten protocollen worden geschreven hoe we hiermee zouden omgaan. Er moesten werkinstructies komen als er aan de bron werd gesleuteld. En we moesten toestemming krijgen om de verstopping te verhelpen”, zegt projectdirecteur Radboud Vorage.

Ook hijzelf werd aan een onderzoek onderworpen. Hij was immers degene die bij zowat alle werkzaamheden bij de bron aanwezig was. Vorage had uiteindelijk 2 tot 4 procent van de jaarlijks toegestane dosis straling binnengekregen. Volgens onderzoekers van RadiatCo, die de metingen verrichtten, is de straling ongevaarlijk zolang het in de broninstallatie blijft. “Het is pas gevaarlijk als het in je lichaam komt”, zegt stralingsdeskundige Lonneke Bochove. De gevonden stof is lood 210. Het gaat om straling die niet door de ijzeren buizen heen kan. Vorage: “Het is net als accuzuur in je auto. Het is niet gevaarlijk zolang je er maar verstandig mee omgaat.”

Dergelijke radioactieve neerslagen zijn bekend in de olie- en gaswinning in Nederland. “Alleen daar wordt zelden iets terug de grond in gestopt. Dat doen wij hier wel”, zegt Vorage.

Terwijl in een laboratorium een uniek oplosmiddel werd samengesteld, viel de winter in. Nieuwe komkommerplanten moesten de verwarmde kassen in. De warmte-kracht-koppeling, sowieso nodig om in de winter bij te stoken, ging weer draaien. “Het is zeker een voordeel geweest dat de winter tot nu toe zacht is gebleven”, zegt Vorage.

De schade voor de drie tuinbouwbedrijven begon inmiddels aardig op te lopen. Niet alleen de onderzoeken moesten worden betaald, ook leverde de bron geen inkomsten op. En dus werd de aflossing van de lening aan overheden voorlopig opgeschort. Wethouder Pieter Treep (CDA) werd bij absentie van de burgemeester in de vakantieperiode in juni als eerste over de problemen geïnformeerd. Al snel was het college van burgemeester en wethouders ervan overtuigd dat de gemeente ook een steentje moest bijdragen. Zonder steun van de overheden is het einde van het innovatieve project daar, denkt de wethouder. “Een bijdrage is bittere noodzaak. De marges in de glastuinbouw zijn klein. Ik weet niet of de betrokken bedrijven zo’n klap aankunnen.” Het college stelde 135.000 euro in het vooruitzicht.

Extra lening

Volgens Vorage zijn de twee tuinbouwbedrijven niet in gevaar als de bron niet meer operationeel wordt. De kosten voor onderzoek, advies en het maken van plannen om het probleem te verhelpen zijn voorgefinancierd uit het eigen vermogen van het Aardwarmtecluster. “Dit vermogen is opgebouwd door de verkoop van warmte in het eerste jaar.” De kosten van de schoonmaakoperatie worden nu gemaakt.

“Aardwarmte is pionieren. De oplossing die hier wordt gevonden, is landelijk van belang”, zegt Overijssels gedeputeerde Theo Rietkerk (CDA).

Drie geothermieprojecten in Noord-Nederland (in Sexbierum, Heemstede en Wieringermeer) gaan in dezelfde Slochterenformatie boren als in IJsselmuiden. De kans is groot dat ze daar tegen hetzelfde probleem aan lopen. Reden voor het college van Gedeputeerde Staten een lening van 6 ton beschikbaar te stellen, een belangrijk deel van de kosten voor de tuinders.

Volgens Rietkerk zal later dit jaar het ministerie van Economische Zaken ook financieel bijdragen. De kennis opgedaan uit de onderzoeken in IJsselmuiden zal landelijk worden gedeeld. Er is ook een provinciaal belang: de lening van 4,5 miljoen euro bij de start van het project moet wel worden terugbetaald. “Help je niet, dan is er sprake van een desinvestering”, aldus de gedeputeerde.

Tuinder Kees Vahl is blij met de extra lening. “Dit geeft ons als pionier een zekere mate van zekerheid om door te gaan.”

De bron moet 30 jaar lang warmte kunnen leveren. Na de helft van die periode begint de put de tuinders geld op te leveren. De looptijd van een lening van de provincie is van 15 jaar verlengd tot 20 jaar.

In de kassen beginnen de komkommerplanten omhoog te klimmen. Buiten op de bouwplaats boven de injectieput is het ogenschijnlijk rustig. Om de bouwkeet staan opslagtanks waarin het oplosmiddel met water is gemengd. Vanaf begin januari wordt het mengsel door een twee kilometer lange, dunne stalen buis de bron ingebracht. Een techniek bekend uit de zoutindustrie, weet Vorage. Het middel begint te werken, maar de capaciteit is nog niet volledig terug. “We zijn er nog niet”, zegt hij.