Hoogleraar Kornelis Blok: ‘Kortste weg uit de energiecrisis is besparing’

De oorlog in Oekraïne duurt al zeven maanden en het einde is voorlopig niet in zicht. Door het dichtdraaien van de Russische gaskraan krijgen de West-Europese economieën zware klappen te verduren. Het ene na het andere energie-intensieve bedrijf trekt de stekker eruit en consumenten zien hun koopkracht verdampen. Wat zijn de mogelijkheden om op korte termijn uit deze situatie te geraken? Of moeten we lijdzaam toezien hoe de economie in de prak draait? Kornelis Blok, professor Energiesysteemanalyse bij TU Delft, pleit voor energiebesparing en een betere verdeling van de beschikbare middelen.

Hoe zou je de huidige energiesituatie omschrijven?

“Eén grote chaos. Er zijn nog geen tekorten, want er is nog niemand gedwongen van het gas afgesloten. Tot nu toe is dat min of meer vrijwillig gebeurd; daarmee bedoel ik door de hoge prijzen. Er zal dan ook niet zo snel een fysiek tekort ontstaan. De prijs gaat net zo lang omhoog tot de vraag voldoende afneemt.”

Er wordt nu al flink minder gas gebruikt…

“De gasprijs is bijna tien keer zo hoog als anderhalf jaar geleden. Het Internationale Energie Agentschap heeft vastgesteld dat het energiegebruik in West-Europa 10% lager ligt dan vorig jaar. Dat vind ik maar een kleine afname. Dat bevestigt dat de energievraag niet elastisch is. Er is een enorme prijsverhoging nodig voor een kleine reductie in de vraag. Bloemen daarentegen zijn heel prijselastisch. Stel dat ze tien keer zo duur zouden worden, dan zouden ze heel veel minder worden verkocht. Voor energie bestaan weinig alternatieven.”

Hebben onze overheid en de EU steken laten vallen?

“Laat ik beginnen met te zeggen dat de overheid ook veel dingen goed doet. Het belangrijkste wat ze heeft laten liggen is het terugdringen van de vraag. Er is een campagne geweest: ’Zet de knop om’. Maar we hebben geen persconferentie gezien zoals in de coronacrisis, waarbij de ministerpresident de bevolking vroeg om het verbruik terug te dringen.”

Wat doet de Nederlandse overheid dan wel goed?

“De afgelopen jaren heeft de overheid zon- en windenergie enorm gestimuleerd. Daar plukken we nu de vruchten van. Op korte termijn is het een goed idee om bedrijven te betalen om geen energie meer te gebruiken; daarvoor wordt een tender voorbereid. Als je kunt bereiken dat mensen vrijwillig hun energievraag terugdringen, dan gaat de druk van de prijs af. Het voordeel is dat je het geld in Nederland houdt. Je ondersteunt op die manier de bedrijven die dat nodig hebben, en niet de oorlog van Poetin.”

Moet je dat niet op Europees niveau doen?

“De vraag kun je terugdringen op nationaal niveau, maar het krijgt inderdaad pas effect als het in de hele Europese Unie wordt gedaan. Ik zie landen echter maar heel beperkt handelen. Dit had veel zwaarder moeten worden aangezet; dit had op een corona-achtige manier moeten worden uitgedragen. En huishoudens kunnen veel beter worden geholpen met advies op maat. Veel mensen weten niet hoe ze energie moeten besparen.”

Alle kosten meegerekend hoeft gas niet meer dan € 0,20 per kuub te kosten

Is er een tekort aan gas?

“Er is geen tekort, maar de prijzen zijn maatschappelijk ontwrichtend. Burgers kunnen hun rekeningen niet meer betalen, en bepaalde sectoren zoals bedrijven in de chemische industrie, bakkers en glastuinbouwbedrijven moeten hun deuren sluiten. Veel van hen zullen niet terugkomen.”

Wat zou de overheid nog meer moeten doen?

“Voor het bedrijfsleven geldt al jaren een wet die bedrijven verplicht om alle energiemaatregelen te nemen die ze binnen vijf jaar kunnen terugverdienen. De gemeenten handhaven daar echter vrijwel niet op. Toch is dit een belangrijke maatregel.”

Hadden gemeenten daar eerder op moeten handhaven?

“Hadden we maar, hadden we maar… dat geldt voor veel dingen, zeker op dit moment. Maar gemeenten kunnen dit snel oppakken. De overheid gaat miljarden uitgeven om burgers en bedrijven tegemoet te komen. Ik pleit ervoor om enkele honderden miljoenen opzij te zetten voor gemeenten, zodat die besparende maatregelen kunnen afdwingen. In feite moet dit al jaren gebeuren.”

Kun je die miljoenen dan niet beter rechtstreeks in energiebesparende maatregelen steken?

“Ik denk dat bedrijven energiebesparing nu snel kunnen terugverdienen. Daar hoeft geen extra geld naar toe.”

Is het wel een kwestie van geld? Je kunt wel geld blijven rondpompen, maar er is gewoon te weinig energie. Als er maar acht boterhammen zijn voor tien mensen, dan kun je wel geld geven, maar dan is er nog steeds te weinig eten.

“Je kunt regelen dat iedereen wat minder brood eet, en alles verdelen. Of je kunt het aan de markt overlaten, maar dan lijden er twee honger. In dat geval zijn de mensen die het niet kunnen betalen en de energie-intensieve bedrijven de klos. Dus is het zaak dat iedereen de energiebroekriem aanhaalt, ook als hij het kan betalen. Daarmee lossen we het probleem niet helemaal op, maar dit kan het leed wel verzachten.”

Is het verstandig om meer gas uit Groningen te halen?

“Ik heb daar grote twijfels bij. We zijn als land heel slecht met de Groningers omgegaan. We zijn bijvoorbeeld heel slordig geweest met het repareren van de schade. Dat heeft zoveel kwaad bloed gezet, dat het niet verstandig is om daar opnieuw veel gas te gaan oppompen. Een klein beetje extra zou misschien kunnen, maar dat zet geen zoden aan de dijk. Om deze crisis te keren zou je misschien net zoveel moeten gaan oppompen als tien jaar geleden. Ik denk niet dat we daarnaar terug moeten gaan.”

Maar alleen aankondigen dat de gasvelden in Groningen weer opengaan zou de prijs toch al doen dalen?

“Zo werkt het soms, maar dan moet de markt het wel geloven. De markt is heel gevoelig, dat zie je wel aan het gerommel met de Nord Stream. Rusland was al voor de oorlog bezig om daar onrust mee te zaaien. Elke aankondiging dat de gastoevoer zou verminderen deed de prijzen omhoog knallen. In die zin is het goed dat de leidingen nu onbruikbaar zijn. Daarmee is Poetin een instrument kwijt om de markt te manipuleren. Je moet niet willen dat er zo met je gedold wordt.”

Heeft Nederland genoeg gas in de opslagen?

“In Nederland is het probleem niet zo groot. We zijn minder afhankelijk van Russisch gas dan bijvoorbeeld Duitsland. Ik verwacht geen echte verstoring van de gasvoorziening.”

Sommige economen verwachten een korte dip, anderen zien het einde van een luxe tijdperk. Wat verwacht jij?

“Ik zie nog niet het einde van een tijdperk. Deze energiecrisis heeft veel mensen aan het denken gezet. Ze zijn hun huis gaan isoleren, hebben zonnepanelen op het dak gelegd. Het helpt om het bewustzijn te vergroten. Alleen ben ik bang dat, als de crisis voorbij is, men zo snel als het kan weer terugvalt in oude patronen en het gebruik van fossiele brandstoffen. Over een paar jaar is er veel meer LNG beschikbaar. Bovendien gaat de energietransitie door; wind op zee, er is minder gas nodig voor elektra. Ik verwacht dat over een paar jaar de prijzen naar een redelijk normaal niveau dalen. Weliswaar geen twintig cent, maar wel betaalbaar.”

Wat kost het om een kuub aardgas te produceren?

“Aardgas uit de grond halen is niet duur voor enorme gasvelden zoals in Saoedi-Arabië of Qatar. Het vloeibaar maken en transporteren van LNG kost normaal ongeveer € 10 per MWh ofwel € 0,10 per kuub. Dus in feite hoeft de prijs niet zo hoog te zijn. Maar producenten kunnen nu vragen wat ze willen, net als transporteurs met hun LNG-tankers. En de klanten zijn bereid om alles te betalen. Als je alle kosten meerekent, dan hoeft gas niet meer dan € 20 per MWh, of € 0,20 per kuub te kosten. Maar het is de markt die bepaalt.”

Zijn de hoge energieprijzen niet een gevolg van speculatie?

“Ik zie het niet zozeer als speculatie maar als marktwerking. De hele wereld vecht op dit moment om LNG. Daarbij moet Europa concurreren met landen als Japan en Zuid-Korea, die alles moeten importeren en bereid zijn om daar veel voor te betalen. Rond Moederdag zijn de bloemen toch ook duurder? Dan is er veel vraag en krijgen de telers en de bloemisten een extraatje. Alleen is dat extraatje voor energiebedrijven nu wel erg groot.”

Wie verdienen er het meeste aan?

“Bedrijven die gasvelden exploiteren verdienen daar dik aan. Dat geldt ook voor transporteurs en bedrijven die het gas vloeibaar maken, of weer terugbrengen in gasvorm. Iedereen in de keten heeft goud in handen: grote gasjongens als Shell, maar ook nationale gasbedrijven.”

Is een prijsplafond zinvol?

“Als je een hard prijsplafond instelt, dan kan het gevolg zijn dat er niet meer wordt geleverd. Het kan weliswaar een psychologisch effect hebben dat aanbieders minder vragen, maar er zullen ook aanbieders wegvallen, waardoor een tekort ontstaat. Dan krijg je echt verstoringen.”

Zijn hier voorbeelden van uit het verleden?

“Californië had rond het jaar 2000 een elektriciteitscrisis. Een van de oorzaken was een maximumprijs, waardoor het niet meer aantrekkelijk was om te investeren in nieuwe productiecapaciteit. Dat heeft geleid tot herhaaldelijk uitvallen van de stroom.”

Hoe belangrijk is de glastuinbouw voor het stabiliseren van het elektriciteitsnet?

“De glastuinbouw heeft daar zeker een rol in. Bovendien, als de warmte ook wordt benut, is het een efficiënte manier van stroom opwekken. Maar tegenwoordig zijn er veel partijen die het net kunnen balanceren, ook aan de afnamekant. Bijvoorbeeld de industrie en straks elektrische auto’s, die stroom kunnen afnemen als het goedkoop is en terugleveren als het duur is.”

Gaat de energietransitie snel genoeg?

“De verduurzaming van de elektriciteitsvoorziening gaat heel goed. Zonnepanelen zijn op korte termijn terug te verdienen; windenergie gaat ook voorspoedig. Er wordt flink doorgebouwd. Met aardwarmte gaat het een stuk minder. Het is geen gemakkelijke technologie. Er zijn onzekerheden, de vergunningverlening duurt lang en je weet niet wat je aantreft in de ondergrond. Bovendien, wie weet wat over acht jaar de prijs van gas is? Er is veel onzekerheid in de energiemarkt. Dat is nooit een goede basis om te investeren. Maar we moeten doorgaan met aardwarmte. Ik vind het een prima technologie voor de glastuinbouw en dicht bebouwde gebieden.”

Lees ook: Naar zes aardwarmteprojecten tuinbouw per jaar

Kunnen we in de toekomst genoeg energie uit het buitenland halen?

“In de afgelopen jaren hebben we vooral gas geïmporteerd vanuit Rusland, Noorwegen en Algerije. Rusland willen we van af, en terecht. Ik hoop dat dat niet voor altijd zal zijn, en dat we weer gas kunnen afnemen als de verhoudingen zijn genormaliseerd. Maar voorlopig kunnen we het extra gas dat we nodig hebben alleen van over zee halen, van buiten Europa.

Steenkool kunnen we overal vandaan halen; in Colombia en Australië liggen enorme voorraden. Maar van steenkool willen we af. Verder zullen we biogas moeten gebruiken. Dat is niet veel, maar alle beetjes helpen. We zullen de komende tien jaar zon- en windenergie sterk uitbouwen. Na 2030 hebben we aanzienlijk meer elektriciteit nodig voor warmtepompen en elektrische auto’s. Dan komt ook kernenergie in beeld, maar dat zal niet eerder dan 2035 zijn. Het is dus zaak om daar nu alvast plannen voor te maken, en dat doet het kabinet ook.”