premium
Foto: Henk Riswick
Crispr-Cas is veelbelovend. Maar zorgvuldigheid is ook geboden, klinkt het op een conferentie over de gentechniek. “Crispr-Cas is niet de Heilige Graal die al onze problemen gaat oplossen.”
Kabasinguzi Betty Kaahwa uit Oeganda verloor bijna haar kind aan malaria. De ziekte is het grootste gezondheidsprobleem voor Afrika, zei ze vorige week op een conferentie in Wageningen. Ze had een duidelijke boodschap voor de wetenschappers, die zich op de conferentie bogen over de nieuwe gentechniek Crispr-Cas. “Ik heb maar één opdracht meegekregen. Kom naar huis met een oplossing.”
Betrouwbaar en goedkoop
Parasitoloog Taco Kooij van het Radboudumc werkt aan een oplossing (zie kader). Met behulp van de gentechniek Crispr-Cas onderzoekt Kooij de parasiet die malaria veroorzaakt, met als doel een vaccin te ontwikkelen.
Crispr-Cas is een methode om genen van planten, dieren en mensen minimaal te veranderen (gene-editing), zodat bepaalde eigenschappen tot uitdrukking komen of juist worden onderdrukt. De methode is pas sinds 2012 beschikbaar, maar er worden al een flink aantal toepassingen voor ontwikkeld (zie kaders). Dat komt omdat de techniek eenvoudig, betrouwbaar en goedkoop is.
Vorig jaar juli besliste het Europese Hof van Justitie echter dat nieuwe gentechnieken zoals Crispr-Cas, vallen onder de bestaande EU-regels voor genetische modificatie. Die dateren uit 2001 en toen bestond Crispr-Cas nog niet.
Crispr-Cas strijd tegen malaria
Er sterven jaarlijks 400.000 mensen aan malaria. De malariaparasiet wordt overgebracht door muggen. Het Radboudumc werkt aan een vaccin tegen malaria. Volgens parasitoloog Taco Kooij werd in 2002 het genoom van de malariaparasiet ontrafeld. “Met behulp van Crispr-Cas onderzoeken we de parasiet, bijvoorbeeld hoe nieuwe medicijnen tegen malaria werken. Een ander traject is om de parasiet zwakker te maken, zodat die geschikt wordt om als vaccin te gebruiken. Dat maakt de mensen immuun tegen de ziekte, zonder dat ze besmet raken door de vaccinatie.”
Te veel optimisme
Wetenschapper An Michiels en hoofd Zaadveredeling bij Syngenta, waarschuwt voor te veel optimisme. “Crispr-Cas is niet de heilige graal die al onze problemen gaat oplossen. Het belangrijkste voordeel van Crispr-Cas is dat we gewenste eigenschappen sneller kunnen inbouwen in planten. Dat is goed voor consumenten en voor boeren. En deze gentechniek is ook betaalbaar voor kleine bedrijven. Maar er zijn meer instrumenten nodig om de landbouw te verduurzamen.”
Crispr-Cas is een zeer nauwkeurige methode om het genoom iets te veranderen
Huiverig
Biologisch akkerbouwer Alfred Grand uit Oostenrijk is huiverig voor nieuwe gen-technieken. Die bevorderen monoculturen, zei hij op de conferentie. “Daarom mogen wat mij betreft alle gentechnieken onder de huidige strenge GMO-regels blijven. Kijk liever naar de natuur. Het gaat goed met de natuur als er biodiversiteit en verscheidenheid is. Dan is er balans en geen dominantie door één ras of soort. Nu is de mens de dominante soort op aarde en dat is juist het probleem.”
Michels van Syngenta vreest echter dat de EU achterop raakt. “In de VS komen veel nieuwe producten op de markt die voortkomen uit Crispr-Cas. Die gaan ook naar Azië en Afrika. Crispr-Cas is een zeer nauwkeurige methode om het genoom iets te veranderen. Het helpt ons om sneller rassen te ontwikkelen die minder chemie en grondstoffen nodig hebben. We kunnen alle hulpmiddelen gebruiken om de wereld van voldoende voedsel te blijven voorzien.”
GMO-regels drijven HZPC weg uit EU
Toen het Europese Hof van Justitie in juli 2018 besloot dat nieuwe gentechnieken blijven vallen onder de bestaande regels voor genetische modificatie (GMO), dreigde aardappelkweekbedrijf HZPC zijn onderzoek voor een deel te verplaatsen naar het buitenland. Dat is nog steeds de bedoeling als Brussel de regels voor genetische modificatie bij planten niet verandert, zegt directeur Gerard Backx. “Het basisonderzoek naar aardappelen blijven we in Nederland doen. Maar zodra we toekomen aan het toegepaste onderzoek, gaan we dat doen in landen waar we veldproeven kunnen uitvoeren.”
Backx ziet de meerwaarde van gentechnieken als Crispr-Cas. “We onderzoeken in ons basisonderzoek wat de mogelijkheden daarvan zijn. Dat blijven we in Nederland doen. Maar aardappelplanten die daaruit voortkomen kunnen in de EU niet op het veld staan, want dan worden ze gezien als genetisch gemodificeerd (GMO). HZPC gaat geen aardappelen op de markt brengen die als GMO aangemerkt kunnen worden. De veldproeven gaan we doen in landen waar uit Crispr-Cas voortgekomen planten geen GMO is. Dat is dus niet in de EU, zolang de GMO-regels zo blijven.”
Backx vindt het onterecht dat een techniek als Crispr-Cas onder de oude EU-regels voor GMO valt. “Want bij een gene-editing techniek als Crispr-Cas gebeurt hetzelfde als bij een natuurlijke mutatie. De natuur is gebaat bij mutaties, want dat zorgt voor biodiversiteit.”
Kleinschaligheid bevorderen
Grand vindt dat er betere manieren zijn om de wereld te voeden. “De wereld wordt vooral gevoed door kleinschalige boerenbedrijven. Laten we die kleinschaligheid bevorderen. En als we dan ook voedselverspilling tegengaan en minder gewassen telen voor veevoer, dan is er genoeg voedsel voor iedereen.”
Louise Fresco, voorzitter van de raad van bestuur van Wageningen UR, de gastvrouw van de conferentie, stelt dat de hoop niet alleen gericht moet zijn op verfijnde gentechnieken. “We hebben meer nodig. Boeren moeten ook toegang hebben tot kennis over goede teeltsystemen en ze moeten kunnen beschikken over voldoende water en meststoffen.”
Genezen dankzij Crispr-Cas
Farmaceutisch bedrijf Novartis ontwikkelt cel- en gentherapieën tegen ernstige en levensbedreigende ziekten en erfelijke aandoeningen. Crispr-Cas wordt hier ook voor gebruikt, zegt Dr. Hans-Jürgen Fülle van Novartis. “Het grote voordeel van geavanceerde therapieën is dat in principe een éénmalige behandeling volstaat in plaats van een levenslang gebruik van medicijnen. De therapieën op basis van Crispr-Cas bevinden zich nog in de pre-klinische fase. We hopen binnenkort met klinische proeven te beginnen.”
Gentherapieën kunnen helpen tegen ziektes die verwoestend zijn voor patiënten, zegt Fülle. “Zolgensma is de allereerste gentherapie tegen de spierziekte Spinal Muscular Atrophy (SMA), ontwikkeld door AveXis, een Novartis-bedrijf. Het is niet gemaakt met Crispr-Cas, maar is wel een voorbeeld van een nieuwe medische techniek die het leven van patiënten drastisch verbetert. Zolgensma is zeer recent in de Verenigde Staten toegelaten.”
Voor God spelen
Er is echter weerstand in de samenleving tegen nieuwe gentechnieken. Mensen vrezen voor misbruik, dat wetenschappers gaan spelen voor God of dat onbedoelde neveneffecten optreden als gemanipuleerde organismen in de natuur terecht komen. Fresco pleit voor het instellen van een database. “Daar kan worden verzameld wat wetenschappers en bedrijven wereldwijd doen met nieuwe gentechnieken. Dan wordt inzichtelijk wat je ermee kunt. Die openheid leidt ook tot zelfcorrectie door de wetenschap. De eerste toepassingen van genetische modificatie in de jaren negentig betrof resistentie tegen een onkruidbestrijdingsmiddel. Daar hadden de burgers niks aan en dat leidde tot verkeerde gevoelens over deze techniek.”
Openheid leidt ook tot zelfcorrectie door de wetenschap
Fresco stelt dat politici het proces willen reguleren in plaats van het eindproduct. “Terwijl het proces vaak erg ingewikkeld is. Veel mensen begrijpen elektriciteit ook niet, maar zijn blij dat het er is.”
In de Verenigde Staten wordt juist vooral gekeken naar het eindproduct, zegt directeur Ritu Nalubola van het Europese bureau van de Amerikaanse toelatingsautoriteit FDA. “In de VS zijn sinds 2017 drie gen-therapieën toegelaten (zie kader). Het is het begin, er zitten nog honderden aanvragen in de pijplijn.”
Cichorei interessant als medicijn
Cichoreiwortels worden geteeld om de inuline, dat als ingrediënt wordt gebruikt in voedingsmiddelen. Inuline is een voedingsvezel die de darmgezondheid bevordert en suiker kan vervangen, zegt onderzoeker Katarina Cankar van WUR. “Maar de wortels bevatten ook terpenen. Die stoffen hebben medicinale eigenschappen. Dat onderzoeken we in een project met 17 partners en dat financieel wordt gesteund door de EU. Met behulp van Crispr-Cas kunnen we niet alleen zorgen voor sterkere rassen cichorei, die een hogere opbrengst aan inuline geven. We werken er ook aan dat de wortel meer medicinale terpenen bevat.”
Zorgvuldig zijn
Jeantine Lunshof, werkzaam als ethicus bij het Amerikaanse instituut MIT Media Lab, is het eens met de benadering van de FDA. “Hoe interessant is het om te weten hoe iets wordt geproduceerd? Je vraagt je toch ook niet af hoe een medicijn is geproduceerd? Je wilt dat het werkt. Maar ik raad wetenschappers en bedrijven wel dringend aan om zorgvuldig te zijn. Als je producten of therapieën maakt met behulp van gentechnieken, breng die dan alleen op de markt als uitvoerig is bewezen dat ze werken. Mensen zijn zeer terughoudend als het gaat om kunstmatige veranderingen in genetisch materiaal, zeker als die veranderingen overerven op de nakomelingen.”
Maar de voordelen van Crispr-Cas zijn ook onmiskenbaar, zegt Lunshof. “Dat maakt de discussie zo lastig. Iedereen heeft te maken met een beslissing daarover, hoe die ook uitvalt. Denk maar aan de fluoridering van drinkwater in sommige landen. De beslissing om dat te doen raakt ook de tegenstanders. De weigering om Crispr-Cas toe te laten in de EU raakt ook de voorstanders.”
Door Crispr-Cas geen glutenallergie
Het is met Crispr-Cas gelukt tarwe te produceren met gluten, die geen intolerantie veroorzaken. Volgens onderzoeker Aurélie Jouanin, die dit bij Wageningen UR heeft onderzocht, heeft 1% tot 2% van de mensen een glutenintolerantie. “Glutenvrije producten hebben als nadeel dat ze ingrediënten bevatten die op de lange termijn schadelijk zijn. Met behulp van Crispr-Cas hebben we tarwegluten gemaakt die geen intolerantie veroorzaken, maar wel de bakkwaliteit behouden. Een Spaans instituut heeft hetzelfde gedaan. Hun tarwe verlaagde het risico op intolerantie met 85%. De tarwe is met Crispr-Cas snel op de markt te brengen. Maar de EU-regels maken dat moeilijk, omdat planten die zijn bewerkt met Crispr-Cas als GMO worden beoordeeld.”
Gentechniek voorkomt doden haantjes
Ieder jaar worden in Nederland 45 miljoen ééndagskuikens gedood in de legsector, omdat haantjes geen eieren leggen en ze ongeschikt zijn voor de vleesproductie. Wellicht is dat doden niet nodig. Het is vóór 2012 al voorgesteld om het seksen van eieren mogelijk te maken met behulp van genetische modificatie. Met Crispr-Cas zou die genetische toepassing nog eenvoudiger kunnen, zegt wetenschappelijk onderzoeker Henri Woelders van Wageningen UR.
Het oorspronkelijke idee is ontwikkeld in een breder onderzoek naar oplossingen voor het doden van ééndagskuikens, in opdracht van het ministerie van Landbouw. Het idee maakt gebruik van het gen voor green fluorescent protein (GFP). Dat is een eiwit dat groen oplicht. Woelders: “Alleen de mannelijke eieren krijgen dat gen. De vrouwelijke eieren krijgen dat gen niet. Hieruit komen dus de hennen die later de consumptie-eieren gaan leggen. Dat onderscheid op basis van GFP kun je al maken op de dag dat het ei is gelegd. Dat je het GFP kunt gebruiken in de kip was al voor een heel andere toepassing aangetoond door het Roslin instituut in Schotland. Wij hebben aangetoond dat het groene licht in principe meetbaar is door de eierschaal heen. Ons voorstel kreeg destijds een positief advies van de Commissie voor Biotechnologie bij Dieren. Maar het is echter nooit verder ontwikkeld vanwege de geldende regels ten aanzien van toepassing van genetische modificatie.”
Beheer
WP Admin
Bewerk bericht