Krijgt riskante bacterie voet op Nederlandse bodem?

Onschuldig ogende insecten als cicades en schuimbeestjes kunnen veel fruittelers, plantenkwekers en boomkwekers in Nederland onnoemelijk veel schade toebrengen. Deze kunnen een gevaarlijke bacterie bij zich dragen: Xylella fastidiosa (Xf). Deze is recent door de Europese Commissie tot de gevaarlijkste bacterie betiteld op de lijst van 20 gevaarlijkste, opkomende plagen in de EU. De bacterie houdt al behoorlijk huis in Italië, Spanje, Portugal en Frankrijk in vooral olijventeelt. Gevreesd wordt voor besmettingen in de grote citrus- en druiventeelt in de EU. Meer naar het koudere Noorden neemt de kans op besmetting af, maar is dat nog wel zo met de toenemende handel en klimaatverandering?

Fruitsoorten op de lijst

Xf is een mogelijke bedreiging voor een aantal fruitgewassen zoals kers, druif, aardbeien, pruim en blauwe bes, met bij besmetting ingrijpende ruimingsmaatregelen. Niet al deze fruitsoorten zijn al besmet geraakt in de EU overigens. Ook een bladgroente (postelein) werd recent met de hand besmet in onderzoekskassen van Wageningen Plant Research. Alle aandacht van de Europese Commissie is echter op meerjarige gewassen gericht.

_{Lees verder onder het kader.}

Grote schade

Eind oktober waren 350 internationale wetenschappers aanwezig op Corsica om over bestrijding van Xf te praten. Alleen als alle landen samenwerken in onderzoek lukt bestrijding, lieten de wetenschappers achteraf weten. De belangen zijn groot. Er is een potentiële jaarlijkse productiederving door de bacterie van € 5,5 miljard in de EU en grote potentiële schade aan het landschap via forse bomenkap. De bacterie is aan een opmars bezig naar het Noorden en verspreidingsmodellen gaan er vanuit dat ze Nederland bereikt; de vraag is alleen wanneer.

_{Lees verder onder de foto.}

Aphrophora alni, één van de mogelijke dragers van de Xylella fastidiosa (Xf) bacterie. – Foto: Wikimedia, Donald Hobern

Xf multiplex

De ondersoort Xf multiplex lijkt het beste de koude te overleven en juist deze doet het – naast in veel siergewassen – ook goed in verschillende fruitbomen. Andere Xf-ondersoorten hebben minder kans in koude winters zich te vestigen.

Er is wel een verborgen risico: de ziekte openbaart zich minder snel in Nederland door de gemiddeld lagere temperaturen, waardoor de bacterie minder snel vermenigvuldigt. De verspreiding woekert dan ongezien door (latentie). Besmetting door snoeien ligt niet voor de hand, maar is niet uit te sluiten.

Symptonen en bestrijding

Xf veroorzaakt infecties in de houtvaten van de gastheer. Dit leidt tot verschillende mogelijke symptomen, waaronder bladverbranding, plantverlamming, verwelking en afsterven.

De bestrijdingsmaatregelen zijn zeer fors. Waar de ziekte wordt aangetroffen op individuele, net ingevoerde planten, zal de bestrijding beperkt blijven. Dat was in 2018 het geval toen een NVWA-medewerker bij toeval een besmette koffieplant zag in een kantoor in Noordwijkerhout, weet Peter Bonants, Xylella-onderzoeker van Wageningen Plant Research.

Als er een ‘uitbraak’ optreedt, waarbij de ziekte zich heeft gevestigd, en zich heeft verspreid op andere planten, is de schade zeer fors. Dan wordt een ruiming voorgeschreven van alle bekende Xf-gastheren (350) binnen 100 meter van de geïnfecteerde planten. Ook liggen plantbewegingen stil binnen een straal van 5 kilometer voor een minimum van 5 jaar. Dat was overigens tot 2016 een straal van 10 kilometer.

_{Lees verder onder het kader.}

Extra Nederlandse eisen

Bij besmetting wordt niet zomaar geruimd. Omdat Xf zeker 3 ondersoorten kent met deels andere waardplanten, is eerst vaststelling van de ondersoort nodig. Nederland heeft in haar eliminatiedraaiboek nog extra eisen bovenop de Europese. In een straal van 200 meter rond de besmetting moeten alle plantensoorten worden vastgelegd, omdat de lijst van waardplanten nu nog steeds uitbreidt en de NVWA niets over het hoofd wil zien. Nederland heeft ook als extra eis dat op alle vernietigde planten een Xf-toets plaatsvindt.

Pierce disease in druiventeelt

Binnen Europa zijn tientallen besmette gebieden aangewezen, vooral in Italië en Spanje. Daar is het niet begonnen. Al begin deze eeuw zorgde de bacterie voor grote teeltproblemen in de Verenigde Staten waar het Pierce disease in de druiventeelt veroorzaakt, maar ook in de blauwebessenteelt is Xf opgedoken in Georgia (VS) met een ziektenaam scorched leaf disease. Voor de druiven- en olijventeelt daar zijn resistente rassen beschikbaar, maar dat is geen oplossing voor de korte termijn in oudere percelen. Druiventeler Diederik Beek in Erichem van Betuws Wijndomein kent Xylella uit informatiefolders, maar is niet bezig met de dreiging. “Voorlopig hebben we de handen vol aan de suzuki-fruitvlieg. Voor zover ik weet zijn er ook geen Xf-resistente rassen verkrijgbaar.”

_{Lees verder onder de foto.}

In het topsectorenonderzoek ‘Onderzoek aan Xylella fastidiosa’ besmette Wageningen Plant Research in een maximaal afgesloten kas onder meer postelein, Prunus, tabaksplanten, maagdenpalm, es, lavendel, klimop en zomereik. Ook bladgroente postelein bleek vatbaar voor de bacterie bij handmatige besmetting. – Foto: Wageningen Plant Research

Geschrokken van draaiboek

De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) heeft draaiboeken klaarliggen voor de aanpak van de bestrijding van prioriteitsplagen, zoals Xylella (Xf). Afgelopen zomer hield de toezichthouder een oefening waarbij diverse scenario’s werden gesimuleerd in Boskoop. De NVWA schrok zelf van de impact van een mogelijke besmetting, liet Greenports Boskoop weten daarover. Mede omdat ook rekening moet worden gehouden met onkruid als mogelijke bron van besmetting. Daar werd aanvankelijk minder bij stilgestaan.

Geen curatief middel

Als het bomenteeltcentrum Boskoop wordt getroffen, is de ramp niet te overzien, stellen deskundigen als Peter Bonants, Xf-onderzoeker van Wageningen Universiteit. Hij publiceerde juist resultaten van Nederlands topsectorenonderzoek naar Xf, dat overigens geen vervolg krijgt in Nederland. Wel krijgt Bonants regelmatig telefoontjes van bedrijven met middeltjes die ze getest willen. Een curatief middel is er niet. Op dit moment wordt door de dreiging duidelijk meer insecticide gespoten in kwetsbare gebieden, weet Bonants.

Bestrijding is mogelijk in NL

Goed nieuws is er ook. Het klimaat in Nederland maakt uitroeiing van Xf kansrijker dan in bijvoorbeeld Brazilië, Taiwan en Zuid-Italië. De vectoren overwinteren in Nederland vermoedelijk via eieren en Xf wordt niet doorgegeven aan de nakomelingen van de vectorsoorten. Uitroeiing van Xf is dus in principe mogelijk indien alle besmette planten worden verwijderd en vernietigd en dus geen volwassen exemplaren van de cicades de winter overleven. Ondanks dat klimaatvoordeel moet Nederland zich houden aan EU-eisen en een jarenlange handelsstop afkondigen als een besmetting daar is.

Insleep

Insleep van de bacterie is het grootste gevaar via consumentenplanten uit Zuid-Europa of Zuid-Amerika. De NVWA riep daartoe in 2018 reizigers op geen planten of stekjes van olijfbomen mee te nemen van vakantie, zeker niet uit de zwaar besmette hak van Italië. In dat land is sinds 2013 meer dan een miljoen olijfbomen afgestorven.

Het risico op insleep van Xf via de handel lijkt inmiddels afgedekt, stelde Henk Raaymakers van LTO Boom en Plant eerder dit jaar. “Zelfs de ingewikkelde routes van grote bedrijven als Ikea en Aldi hebben we nu in kaart. Die importeren lavendel uit Portugal, via een distributiecentrum waar ook planten uit Zuid-Italië staan. En vervoeren die vervolgens naar honderden filialen. Het gevaar zit bij de cowboys onder de kwekers en verspreiding via onwetende particulieren.‘’

Toch wijst Bonants op risico’s dat monsters van handelspartijen niet waterdicht zijn. “Elke testmethode heeft een detectielimiet. De ondergrens is tien bacteriën, maar wat als de plant net is aangeprikt? In Europa wordt nu gediscussieerd over hoeveel bomen en bladeren je uit een partij moet selecteren.”

_{Lees verder onder de foto.}

In Italië werden olijfbomen uit voorzorg gekapt. – Foto: EPA