Strijd tegen oneerlijke handel

De Wet oneerlijke handelspraktijken landbouw- en voedselvoorzieningsketen moet producenten bescherming geven tegen oneerlijke handelspraktijken van afnemers die veel groter en machtiger zijn dan zijzelf. Toch blijken veel producenten er niet mee bekend. Dat geeft hen een lastige onderhandelingspositie.

De positie van producenten in de keten is de laatste jaren een veelbesproken thema. Tegenover (tien)duizenden boeren en tuinders staan in de meeste Nederlandse sectoren een handvol grote afnemers. En nog verder in die keten zijn er vijf grote inkoopcombinaties voor alle Nederlandse supermarkten. Dat maakt dat je als individu soms een lastige onderhandelingspositie hebt, zeker als je ook nog met bederfelijke producten te maken hebt.

Dit onderwerp staat niet alleen in Nederland op de agenda, maar ook in de rest van Europa. De Europese Commissie heeft daarom een paar jaar terug een richtlijn tegen oneerlijke handelspraktijken in de agri- en foodketen gemaakt. In die richtlijn staan praktijken die echt niet mogen: de zogenoemde zwarte lijst. Lidstaten hebben op basis daarvan zelf wetgeving moeten maken. In Nederland is dat de Wet oneerlijke handelspraktijken landbouw- en voedselvoorzieningsketen (OHP) geworden. Sinds 1 november 2021 is deze van kracht.

Bij plantaardige telers (akkerbouwer, sierteelt) komt het kort van tevoren annuleren van producten veel meer voor dan in de veehouderij. Foto: Peter Roek

Zo mag iemand die bederfelijke producten heeft besteld deze niet korter dan 30 dagen van tevoren annuleren, en geldt voor bederfelijke producten een betaaltermijn van maximaal 30 dagen nadat producten geleverd zijn, of 30 dagen nadat het te betalen bedrag is vastgesteld. De wet geldt voor kleinere leveranciers tegenover grotere afnemers in de agri- en foodketen. Dat kunnen boeren of tuinders zijn, maar ook bijvoorbeeld producentenorganisaties, of een verwerker tegenover een grote supermarktketen.

Wetgeving zeer onbekend

In de praktijk geniet de wet in Nederland nog relatief weinig bekendheid. Sinds de invoering heeft de Autoriteit Consument & Markt (ACM), die toezicht houdt op de naleving, in één zaak een besluit genomen en hierover gepubliceerd: een zaak rond varkensverwerker Vion (lees kader: Vion-zaak eerste voorbeeld in Nederland).

Driekwart van de personen in de agri- en foodketen die meededen aan een enquête van de ACM eerder dit jaar, had nog nooit van de wet of zwarte lijst gehoord. Dat waren zowel ondernemers die als leverancier aangemerkt kunnen worden, als afnemers. 62% van de afnemers dacht dat zij bederfelijke producten korter dan 30 dagen van tevoren mogen annuleren. Ook leveranciers denken dit vaak. Leverende ondernemers, waaronder ook boeren, weten ook vaak niet dat het niet is toegestaan dat afnemers dreigen om producten uit de verkoop te halen bij een melding van oneerlijke handelspraktijken. Minder dan de helft van de leveranciers wist dit wel, terwijl ongeveer een derde denkt dat dit gewoon is toegestaan.

Bederfelijke producten, zoals bijvoorbeeld aardbeien, moeten sneller betaald worden dan niet-bederfelijke producten. Foto: Dennis Wisse

Plantaardige telers het vaakst slachtoffer

Dit terwijl zowel producenten als afnemers wel degelijk oneerlijke handelspraktijken meemaken in de praktijk. Plantaardige telers blijken hier vaker mee te maken te hebben dan veehouders. 36% van de plantaardige telers werd de afgelopen drie jaar weleens te laat betaald voor bederfelijke producten, ten opzichte van 10% van de veehouders. Ook te kort van tevoren annuleren van bestellingen, komt veel meer voor in de plantaardige teelten (akkerbouw, sierteelt). 26% van de plantaardige telers heeft de afgelopen drie jaar meegemaakt dat een afnemer korter dan 30 dagen van tevoren een bestelling van bederfelijke producten annuleerde. Bij veehouders was dit flink minder: 5%.

Van de zwarte lijst met verboden praktijken wordt te laat betalen het meest meegemaakt. Daarnaast heeft 18% van de leveranciers in de afgelopen drie jaar meegemaakt dat afnemers zonder overleg contracten of voorwaarden wijzigen. Ook afnemers zien dat er oneerlijke handelspraktijken gebeuren in hun sector, zeggen ze. 30% heeft afgelopen jaar weleens gehoord dat andere afnemers in hun sector korter dan 30 dagen van tevoren een bestelling van bederfelijke producten annuleerde, 27% dat betaaltermijnen zijn overschreden.

In Nederland heeft de toezichthouder tot nu toe over één zaak rond oneerlijke handelspraktijken een besluit genomen, die ging over contracten in de varkenshouderij. Foto: Michel Velderman

EU wil ook handhaven bij handel over grens

Europa-breed geniet de nieuwe wetgeving ook nog geen unanieme bekendheid, al lijkt het in sommige landen wel beter geland dan hier. 38% van de Europese boeren is niet bekend met de regels tegen oneerlijke handelspraktijken. Meer dan de helft weet bovendien niet bij wie ze die moeten melden als ze ze wel zien gebeuren. Dat bleek ook in Nederland: toezichthouder ACM is weinig bekend.

Bij de Europese Commissie zijn ze daar teleurgesteld en ook wel bezorgd over, en proberen ze de wet beter op de kaart te krijgen bij lidstaten. Doel is niet om de prijzen in de keten omhoog te krijgen, zo legt een ambtenaar van de commissie eerder deze zomer uit aan Europese landbouwjournalisten. “Het gaat om het beschermen van de leverancier tegen een grote koper, en om te zorgen dat contracten nageleefd worden.”

Het liefst wil de Europese Commissie de regelgeving verder uitbreiden, om ook bij grensoverschrijdende contracten deze regels te gaan handhaven – bijvoorbeeld wanneer een Nederlandse zuivelverwerker in België of Duitsland melk afneemt. Maar eerst is het zaak om te zorgen dat de huidige regels goed landen bij alle betrokkenen.

Supermarkten zijn niet altijd betrokken bij oneerlijke handelspraktijken. Foto: Roel Dijkstra

€22 miljoen aan boetes in 2023

In sommige Europese landen is de afgelopen twee jaar in behoorlijk wat zaken gehandhaafd. In 2023 zijn er in heel Europa 1.580 onderzoeken gedaan naar oneerlijke handelspraktijken. 1.007 hiervan zijn inmiddels afgerond. In 269 gevallen is een overtreding vastgesteld. In totaal is vorig jaar voor €22 miljoen aan boetes opgelegd, en in 2022 was dit €15 miljoen. Veel landen kiezen ook voor een vorm van bemiddeling of opleggen van nieuwe afspraken om zaken af te ronden.

Het aantal zaken dat is onderzocht, lijkt het topje van de ijsberg. 75% van de 1.500 boeren die deelnamen aan de Europese enquête, zegt weleens met een overtreding van de zwarte lijst te maken te hebben gehad. De meest voorkomende in het afgelopen jaar: late betalingen. Hen is ook gevraagd waarom ze dingen niet zouden melden. 30% zegt bang te zijn voor represailles, 23% gaf aan dat de desbetreffende praktijk gangbaar is in hun sector. 17% verwacht niet dat een toezichthouder hier iets aan kan doen, en 11% lost het zelf op.

Spanje kent een streng toezicht op afzet van voeding om telers te beschermen. Foto: Gerard Boonekamp.

Al met al lijkt er nog veel winst te behalen in de strijd tegen oneerlijke handelspraktijken. Zowel Europa-breed als in Nederland, en zowel qua bekendheid met de regels als wat betreft de naleving hiervan. Maar het onderwerp staat wel op de Europese en Nederlandse agenda.

De ACM laat in een reactie weten te hopen dat het besluit rondom Vion de sector meer inzicht geeft in de aard en inhoud van dergelijke besluiten. Een woordvoerder van de ACM geeft aan dat de zaak in ieder geval breed is opgepakt. “De ACM hoopt in de toekomst meer van dit soort besluiten te kunnen nemen, wat ook weer tot meer melding zal leiden.”