Nieuw Europees octrooirecht kan leiden tot ‘patentoorlog’ in land- en tuinbouw

Het Europees octrooisysteem gaat op de schop. Vanaf 1 juni dit jaar kunnen bedrijven met één simpele aanvraag hun uitvindingen beschermen en handhaven bij het Unified Patent Court in Den Haag. Eerder moesten zij deze in elk land apart registreren. Het nieuwe ‘Unitair Octrooirecht’, waar 17 Europese landen aan meedoen, moet de Europese innovatiedrift wakker schudden. Geen slecht idee, nu Europa steeds harder zijn best moet doen om de concurrentie met landen als China en India vol te houden.

Octrooirecht speelt cruciale rol

Octrooirecht speelt een cruciale rol in de landbouw en -tuinbouw. Of je nu een grote speler bent of een familiebedrijf hebt, het beschermen van je plantenrassen is van onschatbare waarde om overeind te blijven. Dit wordt vooral gedaan door het veredelen van zaden. Hierbij worden plantenrassen zo gecombineerd dat er een nieuw ras ontstaat met gewilde eigenschappen. Denk bijvoorbeeld aan een extra knapperige, niet zure appel.

De politieke discussie over patenten leek de afgelopen jaren juist wat gekalmeerd, maar laait met de aantocht van het vernieuwde octrooirecht weer in alle hevigheid op. Een paar jaar geleden is de verlenging van het kwekersrecht voor onder meer bloembollen en enkele andere plantensoorten verlengd. Bert Jan Ruissen, Europarlementariër en fel tegenstander van patentrecht op planten, was destijds rapporteur van het Europees Parlement. Hij stelde een visie op voor het parlement, die later werd aangenomen. “Plantmateriaal moet beschikbaar blijven voor verdere veredeling”, aldus de SGP-politicus.

“Maar”, zo zegt VVD-Europarlementariër Jan Huitema “er is een gevaar dat via de achterdeur alsnog patenten worden verleend.” Wat is er aan de hand?

Grijs gebied

Als het straks makkelijker wordt patenten te verkrijgen, kunnen vooral grote bedrijven wel eens gaan proberen dit in te zetten voor planten. “Het is een zwaard van Damocles dat boven de markt hangt”, aldus Huitema. Een Brusselse diplomaat zegt dat grote bedrijven nu al bezig zijn patenten aan te vragen op uitvindingen die nog niet zijn gedaan, om maar als eerste patent te hebben.

Het grijze gebied tussen wat onder het patentrecht en wat onder het kwekersrecht valt, baart Huitema zorgen. “Er wordt steeds vaker gezegd dat als iets een uitvinding is van de mens en niet van de natuur, het eigenlijk onder het patentrecht moet vallen. Dat is altijd het criterium geweest bij het kwekersrecht: als het in de natuur had kunnen plaatsvinden, dan valt het niet onder het octrooirecht.”

Volgens Bert Jan Ruissen staat precies dát nu ter discussie: “is een techniek als Crispr-Cas, waarbij je een stukje DNA knipt uit de ene soort en plakt in de andere soort, nu patenteerbaar of niet?” Daar wordt in Brussel verschillend over gedacht.

Kwekersrecht

Om deze nieuw uitgevonden plantenrassen te beschermen, bestaat er op zowel Europees als internationaal niveau het kwekersrecht. Deze vorm van intellectueel eigendomsrecht is speciaal ontworpen voor plantveredeling en valt dus niet onder het gewone octrooirecht.

Het idee achter het kwekersrecht is dat het bescherming biedt aan plantenrassen die duidelijk te onderscheiden zijn van andere rassen die bestaan wanneer het wordt aangevraagd. Wanneer we dan weer het voorbeeld van de extra knapperige appel nemen, is degene die het kwekersrecht aanvraagt de enige die deze appel mag kweken of verkopen.

Maar: de appel blijft wel beschikbaar voor kwekers die deze willen gebruiken om een nóg lekkerdere appel mee te maken. Of eentje die langer houdbaar blijft. De ‘bouwstenen’ van de appel blijven onder het kwekersrecht dus vrij toegankelijk. Innovatie wordt zo beloond met exclusief recht op verkoop, zonder dat verdere ontwikkeling in de kiem gesmoord wordt.

Nieuwe technieken

In tegenstelling tot het kwekersrecht dat alleen een ras beschermd, geeft het octrooirecht ook bescherming op eigenschappen. Octrooi aanvragen kan alleen wanneer het ontwikkelingsproces een technische stap bevat. Normaal gesproken kan men om die reden geen patent aanvragen op nieuwe plantenrassen die natuurlijk gekweekt zijn. Wanneer onze appel dus het resultaat is van ouderwetse kruising, is deze alleen te beschermen onder het kwekersrecht.

Dit heeft lange tijd goed gewerkt. Maar nu techniek ook steeds belangrijker wordt in de plantveredeling, groeit het aantal patenten dat wordt afgegeven op plantenrassen. Dit geldt bijvoorbeeld voor genetisch gemodificeerde voedingsmiddelen.

Discussie wat verstomd

“Een aantal jaar terug leidde de discussie over patent- en kwekersrecht tot veel onrust”, vertelt Niels Louwaars van zaadveredelaarsvereniging Plantum. Om ervoor te zorgen dat de boel niet volledig stilviel, heeft hij zich ingezet om een beperkte vorm van het kwekersrecht in het octrooirecht te krijgen. “Wanneer er een patent rust op een eigenschap, zou je volgens de gebruikelijke manier van denken de hele plant niet meer mogen gebruiken om verder te kweken. Dat is uiteindelijk deels gerepareerd. Je mag zo’n eigenschap nu wel gebruiken om verder te kweken, behalve wanneer diezelfde eigenschap ook weer in het nieuw gekweekte ras zit.” Sinds 2017 is de discussie daarom weer wat verstomd.

Crispr-Cas

Tot zover, zou je denken. Maar de voedingsindustrie verandert, en snel ook. Bert Jan Ruissen, Europarlementariër voor het SGP, maakt zich zorgen over nieuwe veredelingstechnieken, zoals de eerdergenoemde knip-plaktechniek Crispr-Cas. “De vraag is, wat gaat dit betekenen voor de voedselindustrie? En als dit straks op grote schaal wordt toegepast, wat blijft er dan nog over van het kwekersrecht?” vraagt hij zich af.

“Het verkrijgen van patenten wordt versimpelt door de komst van het Unitair Octrooirecht” stelt hij. “Dat is een goede zaak, maar kan grote gevolgen hebben voor het gebruik van plantmateriaal”. De Europese commissie wil daarom ook meer regels voor het gebruik van technieken zoals Crispr-Cas.

Jan Huitema van de VVD vindt het een duivels dilemma. “Neem de hele discussie rondom gewasbeschermingsmiddelen. De Europese Commissie wil het gebruik daarvan de komende jaren fors verminderen, maar dat kan alleen wanneer er nieuwe Crispr-Casachtige alternatieven op de markt komen. Daar ben ik niet tegen, maar die nieuwe alternatieven moeten dan wel vrij beschikbaar zijn en niet in de handen van enkele grote bedrijven.”

Zachte mais, harde regels

Bij de Europese Commissie zitten ze ook met de handen in het haar. Ze willen graag voor de zomer een voorstel presenteren met regels voor het gebruik van Crispr-Cas. Maar de plannen lopen vertraging op, waardoor ze op z’n vroegst eind juni, misschien zelfs pas in juli naar buiten komen. Dit zou te laat zijn voor het Europees Parlement om er nog dit jaar naar te kijken. Aangezien er volgend voorjaar parlementsverkiezingen zijn, is de kans groot dat het niet lukt om goedkeuring te krijgen vóór de stembusgang. Het is dan ook waarschijnlijk dat de plannen pas op z’n vroegst in 2025 worden besproken, aangezien het nieuwe parlement zich eerst moet inwerken.

Technische stap

Louwaars maakt zich minder zorgen. “Crispr-Cas is duidelijk een technische ingreep. Het is goed dat daar discussie over is en dat er regels voor komen. Ik ben vooral ongerust over alles daartussenin. We zien nu dat het mogelijk is om patentaanvragen zo op te stellen dat het lijkt alsof er een technische stap in zit.” Niet zo lang geleden is er bijvoorbeeld een patent afgegeven op beter verteerbare mais voor koeien. Louwaars: “Hier is het nog maar de vraag of dit wel had gemogen, want die technische stap zien we niet duidelijk terug”. Als dit daadwerkelijk kan, dan bestaat de kans dat de scheidslijn tussen het octrooi- en kwekersrecht vervaagd.

Politiek wil helderheid

En op dat punt wil de politiek helderheid. “Het is niet in de geest van de wet dat er juridische geitenpaadjes worden gezocht”, zegt Huitema. Hij wil dan ook af van alle onduidelijkheid. “Nog maar een paar jaar geleden heeft het Europees Parlement met een bijna Noord-Koreaanse meerderheid gezegd dat wij geen patenten op planten accepteren. Ik vrees dat het tijd wordt om opnieuw een dergelijke resolutie in te dienen, want het is niet in het belang van de Nederlandse land- en tuinbouw dat we langzaam het octrooirecht in worden gedreven.”