Meerdere belangen Oekraïne-verdrag voor agro-foodsector

premium

<em>Foto: ANP/AFP</em>

Het referendum over Oekraïne gaat niet over toetreding van dat land tot de EU. Waarover dan wel? Voor de agro-foodsector zitten er verschillende kanten aan het verdrag, leggen juristen Willem Bruil en Bernd van der Meulen uit.

Het associatieverdrag met Oekraïne is een onderdeel van het buurlandenbeleid dat de EU sinds 2003 hanteert tegenover 16 landen ten oosten en zuiden van de Europese Unie. Het betreft – in alfabetische volgorde – Algerije, Armenië, Azerbeidzjan, Egypte, Georgië, Israël, Jordanië, Libanon, Libië, Marokko, Moldavië, Oekraïne, Palestina, Syrië, Tunesië en Wit-Rusland. Voor kandidaat-lidstaten geldt een afzonderlijk beleid. Het doel hiervan is te voorkomen dat onnodige scheidslijnen ontstaan tussen de EU en haar buren, maar juist bij te dragen aan welvaart, stabiliteit en veiligheid voor allen.

Raadgevend referendum op 6 april

Op 6 april 2016 maakt de Nederlandse bevolking een ongebruikelijke stembusgang: in een referendum wordt een oordeel gevraagd over de Associatieovereenkomst met Oekraïne. Het gaat om een eerste referendum op basis van de Wet raadgevend referendum. Het gaat niet om een bindende beslissing. Artikel 3 van die wet bepaalt dat de uitslag van een referendum geldt als een raadgevende uitspraak tot afwijzing, indien een meerderheid zich in afwijzende zin uitspreekt en de opkomst bij het referendum ten minste 30% van het totale aantal kiesgerechtigden bedraagt.

Foto: ANP/AFP

EU en Oekraïne werken samen sinds 1991

De samenwerking tussen de EU en Oekraïne dateert van 1991 toen de Sovjet-Unie uiteenviel en de EU de onafhankelijkheid van Oekraïne erkende. Op 
1 maart 1998 is een Partnerschaps- en Samenwerkingsovereenkomst tussen Oekraïne en de EU tot stand gekomen. Het associatieverdrag waarom het nu gaat, vormt een voortzetting en vernieuwing van dat verdrag uit 1998.

Spanningen tussen burgers

In de tussentijd kreeg Oekraïne te kampen met grote inwendige spanningen tussen burgers die hun heil zoeken bij het Rusland van Vladimir Poetin en delen van de bevolking die een meer pro-westerse en pro-EU-lijn voorstaan. Deze laatsten hebben in 2014 in de ‘revolutie van de waardigheid’ de regeringsmacht naar zich toe getrokken. De eersten hebben gewapende initiatieven ontplooid om zich af te scheiden en aan te sluiten bij Rusland. In de chaos hebben Russische troepen het strategisch belangrijke schiereiland De Krim bezet en ingelijfd bij de Russische Federatie.

EU-toetreding Oekraïne nog ver weg

De initiatiefnemers tot het referendum zien het associatieverdrag vooral als een voorportaal van de toetreding tot de EU. Zij wijzen daartoe op andere associatieverdragen, zoals dat met Kroatië. Het is natuurlijk denkbaar dat Oekraïne ooit toetreedt tot de EU, maar dat is niet een onmiddellijk, laat staan een onvermijdelijk, gevolg van het verdrag. Ook met andere landen zijn associatieverdragen gesloten, onder meer met landen in Noord-Europa (zoals Noorwegen en IJsland), Oost-Europa (zoals Servië en Macedonië), met landen in het Middellandse Zeegebied (zoals Algerije, Egypte, Israël, Libanon, Marokko en Turkije) en met Chili in Zuid-Amerika. Anders dan destijds met Kroatië (en tegenwoordig de overige Balkan-landen) wordt in het associatieverdrag met Oekraïne niet aangegeven dat naar EU-lidmaatschap wordt toegewerkt.

Oekraïne wordt geen kandidaat-lidstaat van EU

Oekraïne is geen kandidaat-lidstaat van de EU en wordt dat ook niet door het associatieverdrag. Gelet op de tekst van het verdrag met Oekraïne kan, door wie dat wil, niettemin betoogd worden dat er wordt voorgesorteerd op toetreding. Hoewel het verdrag als zodanig dus niet over toetreding gaat (en het referendum daar dus ook niet over zou moeten gaan), kan niet worden ontkend dat op termijn toetreding wel in beeld is.

Het verdrag afdoen als een eenvoudig handelsverdrag doet derhalve geen recht aan de teksten ervan. Trouwens, ook het verdrag met Chili is meer dan dat. Misschien is het verdrag met Oekraïne dus inderdaad een eerste stap op weg naar een lidmaatschap van de EU, maar dan zijn er zeker nog veel meer stappen nodig om het ooit zover te laten komen. Er zal nog genoeg gelegenheid voor referenda komen.

250 Nederlandse bedrijven actief in Oekraïne

Oekraïne is in belangrijke mate een agrarische economie. Dit komt onder meer tot uitdrukking in handelsstromen tussen Nederland en Oekraïne en in investeringen van het Nederlandse bedrijfsleven in Oekraïne. Volgens informatie van de Rijksoverheid zijn rond de 250 Nederlandse bedrijven actief in Oekraïne. Meer in het algemeen zien wij dat de Nederlandse land- en tuinbouw uitbreidingsmogelijkheden zoekt in oostelijke richting. De mogelijkheden in Oekraïne lijken schier onuitputtelijk. Het huidige productieniveau in de agro-foodsector beloopt ongeveer de helft van dat ten tijde van de Sovjet-Unie. Tegen deze achtergrond bezien, kan het groeipotentieel onmogelijk minder zijn dan 100%. Nederland importeert uit Oekraïne onder meer agrarische grondstoffen, dierlijke en plantaardige oliën.

Concurrentiekracht en groeiende handel

Wat is de potentiële economische relevantie van het associatieverdrag voor de Nederlandse agro-foodsector? Peter van Horne en Nico Bondt schreven een LEI-rapport over de concurrentiekracht van de pluimveesector. Zij geven aan dat beoogde handelsovereenkomsten met Brazilië, Argentinië en Oekraïne de concurrentiepositie van Europese producenten zullen aantasten, omdat zij producenten uit die landen de mogelijkheid zullen bieden om met kipfilet op de Europese markt te komen tegen prijzen die ver onder de 
Europese aanbiedingsprijs liggen.

Een ander geluid over de handelsperspectieven klinkt door in een LEI-onderzoeksrapport van Irina Bezlepkina, Siemen van Berkum en Marie-Luise Rau. Op grond van hun onderzoek verwachten zij aan beide zijden – dus zowel aan de zijde van de Oekraïne als in de EU – voordelen door toenemende handel.

Oogst van zonnebloempitten in Oost-Oekraïne. Het land is de grootste exporteur van zonnebloemolie.
Foto: ANP/AFP

De Nederlandse en Oekraïense agrarische economieën zijn in belangrijke mate complementair aan elkaar; 
kwaliteit tegenover bulk. Oekraïne is netto-exporteur van granen, plantaardige oliën, oliezaden en zuivelproducten. Het land importeert vlees, fruit en groente. Als het verdrag leidt tot een verkorting van administratieve procedures voor import in Oekraïne, dan biedt dat interessante mogelijkheden voor de export van hoog-bederfelijke producten.

Verdrag creëert vrijhandelszone

Het verdrag neemt de afspraken die binnen de WTO zijn gemaakt tot uitgangspunt, herbevestigt deze en bouwt ze verder uit. Het doel is om over een periode van 10 jaar te komen tot een vrijhandelszone. Belangrijke instrumenten daartoe zijn verlaging en afschaffing van invoerrechten en uitvoerrechten en vereenvoudiging van administratieve procedures.

Bijzonder belangrijk voor de agro-foodsector is het gedeelte over sanitaire en fytosanitaire maatregelen. Dit zijn wettelijke en bestuursrechtelijke maatregelen die tot doel hebben de gezondheid te beschermen van mensen, dieren of planten. Hierbij kunnen we denken aan voedselveiligheidsvoorschriften en maatregelen tegen de verspreiding van dier- en plantenziekten. Daar worden ook maatregelen onder geschaard die de bescherming van dierenwelzijn tot doel hebben. Bescherming moet plaatsvinden door het creëren van volledige transparantie inzake maatregelen die op de handel van toepassing zijn, en door de wettelijke bepalingen van Oekraïne aan te passen aan die van de EU. Daarna kan erkenning van gelijkwaardigheid volgen.

Verder zijn er bepalingen over het vergemakkelijken van de vestiging van bedrijven op het territorium van de EU en Oekraïne. Een uitvoerig hoofdstuk gaat over intellectuele eigendom. Daaronder is ook het stelsel van geografische aanduidingen geregeld. De lijst van erkende beschermde aanduidingen omvat bijvoorbeeld Ardenner ham, Beiers bier, Danablu, Feta, Boeren-Leidse met sleutels, Kanterkaas, Noord-Hollandse Edammer, Noord-Hollandse Gouda, Opperdoezer Ronde en Westlandse druif.

Andere onderwerpen van belang voor de agro-foodsector die in de context van intellectuele eigendom zijn geregeld, zijn de bescherming van biotechnologische uitvindingen; gegevensbescherming met betrekking tot gewasbeschermingsmiddelen en kwekersrechten.

Sectorale samenwerking

Het deel over Economische en Sectorale Samenwerking besteedt uitvoerig aandacht aan energie. Gelet op de spanningen tussen Oekraïne en de Russische Federatie rond de levering van gas is dit zeer begrijpelijk. Ook hier komt het onderwerp milieu aan de orde. Opnieuw is de hoofdregel dat Oekraïne zijn wetgeving aan de wetgeving en het beleid van de EU aanpast.

Hoofdstuk 17 gaat over landbouw en plattelandsontwikkeling. Afgesproken is dat de partijen de ontwikkeling van de landbouw en het platteland bevorderen, met name door hun beleid en wetgeving geleidelijk op elkaar af te stemmen. Verder zijn afspraken gemaakt over het uitbreiden van bestuurlijke capaciteit en het bevorderen van moderne, duurzame landbouwmethoden waarbij milieu en dierenwelzijn worden gerespecteerd, onder meer door gebruik van biologische productiemethoden, maar ook van biotechnologie.

Vrijmaken handel biedt agro-foodsector kansen

Het associatieverdrag van de EU met Oekraïne betreft niet een eventuele toetreding tot de EU. Het verdrag moet worden begrepen in de context van het buurlandenbeleid van de EU. Het is gericht op de bevordering van de rechtsstaat en mensenrechten in Oekraïne; van de veiligheid en beheersing van migratiestromen in Europa, maar vooral op het scheppen van een vrijhandelszone die strekt van de Atlantische Oceaan tot aan de grens van de Russische Federatie. In die vrijhandelszone moet een level playing field gelden waarop economische belangen en intellectueel eigendom goed zijn beschermd.
Een dergelijke vrijmaking van de handel zal ongetwijfeld kansen bieden aan bedrijven in de Nederlandse agro-foodsector. Omgekeerd zal het ook kansen bieden aan ondernemingen uit Oekraïne om met hun producten de EU-markt te betreden. Daar zitten twee kanten aan. Sommige Nederlandse bedrijven zullen zulk een verruimde toegang tot producten en grondstoffen positief waarderen, andere zullen eerder beducht zijn voor toenemende concurrentie.

Het raadgevend referendum geeft aan iedereen de gelegenheid om zijn voorkeur te vertalen in een stem.

Dit artikel is een verkorte versie van een artikel in juridisch tijdschrift Agrarisch Recht.

Bernd van der Meulen is als hoogleraar verbonden aan Wageningen UR; Willem Bruil is directeur van het Instituut Agrarisch Recht en verbonden aan Rijksuniversiteit Groningen.